Slaap en Positive Aging (deel 2) – de gevolgen van slaapdeprivatie

Slaapdeprivatie en het brein

Concentratie

Een belangrijke hersenfunctie die sterk vermindert na een nacht onvoldoende slaap is de concentratie. Uit onderzoek komt naar voren dat na 10 nachten slaap van ongeveer 6 uur de concentratie sterk vermindert. Daarbij geldt dat diegenen die dit aantal uren sliepen zelf niet het idee hadden dat er sprake was van een verminderde concentratie…. (vergelijkbaar met iemand die na zes biertjes van zichzelf zegt dat hij nog prima in staat is om auto te rijden).

Bij chronisch verminderde slaap went het individu langzaam aan de verminderde concentratie, performance en energie. Een geringe vorm van uitputting wordt langzaamaan gewoon. Onderzoek naar slaapgegevens laat zien dat een groot deel van de bevolking jaren van het leven doorbrengt in een suboptimale toestand, zowel psychologisch als fysiek. Een paar uur slaap inhalen in het weekend kan daar helaas geen verandering in brengen.

Als er naast slaapdeprivatie ook sprake is van alcoholgebruik, dan zal de impact op het brein zelfs meer zijn dan die van alleen slaapdeprivatie of alleen alcoholgebruik. Naast het advies om geen voertuig te besturen na het gebruik van alcohol zou dit ook geadviseerd moeten worden na onvoldoende slaap. Slaperig autorijden komt misschien nog wel vaker voor dan dronken autorijden, met alle gevolgen van dien.

Emoties

Het effect van slaapdeprivatie op het beheersen van emoties is een ander belangrijk gegeven. Na een goede nacht slaap zal onze prefrontale cortex (geassocieerd met ratio, logisch redeneren en besluiten nemen) de amygdala (waar de emoties ontstaan) reguleren door deze te remmen in geval van het ontstaan van heftige emoties. Er is als het ware een balans tussen ons emotionele gaspedaal (de amygdala) en onze rem (de prefrontale cortex). Zonder voldoende slaap is de balans tussen deze twee belangrijke hersencentra verstoord.

Slaapdeprivatie speelt tevens een belangrijke rol bij het ontstaan en onderhouden van verschillende psychiatrische ziektebeelden (depressie, bipolariteit, psychosen). Het werkt ook andersom: wanneer de slaapproblemen die samengaan met de psychiatrische stoornis aangepakt worden, kan dit de ernst van de symptomen verminderen.

Slaap en de ziekte van Alzheimer

Slaapdeprivatie is langzaamaan steeds bekender geworden als een leefstijlfactor die het ontwikkelen van de ziekte van Alzheimer bevordert. De ziekte van Alzheimer is inmiddels een van de grootste problemen in de gezondheidszorg van deze eeuw. Het aantal gevallen van de ziekte neemt elk jaar toe, zodat op dit moment 1 op de 10 volwassenen boven 65 jaar aan de ziekte lijdt.

Eerder hebben we al gezien dat bij het ouder worden de hoeveelheid diepe non-remslaap afneemt, hetgeen gekoppeld is aan een vermindering van het geheugen. Bij een alzheimerpatiënt is de verstoring van diepe non-remslaap echter sterker. Tot voor kort werd het verband tussen verstoorde slaap en de ziekte van Alzheimer niet onderkend, het leek een samengaan van onafhankelijke factoren. We weten inmiddels dat slaapstoornissen en Alzheimer onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn en elkaar negatief beïnvloeden.
Bij de ziekte van Alzheimer wordt een stapeling van het toxische eiwit beta-amyloïde in de hersenen gevonden, in de vorm van plaques. Deze amyloïdeplaques zijn toxisch voor neuronen en verwoesten de omringende hersencellen. Het gebied waar deze amyloïde plaques het meest voorkomen is het middelste deel van de frontaalkwabben, tevens het gebied van waaruit de diepe non-remslaap ontstaat. Hoe meer van deze plaques in dit gebied ontstaan, des te meer wordt de kwaliteit van de diepe slaap gestoord.
Vreemd genoeg bevinden de amyloïde plaques zich niet in de hersencentra die verantwoordelijk zijn voor het geheugen: de hippocampus. Mogelijk speelt de sterk verminderde slaapkwaliteit een belangrijke oorzakelijke rol bij het verlies van geheugen.
Een ander mogelijk oorzakelijk verband ligt in het verwijderen van toxisch afvalmateriaal (onder andere amyloïde- en tau-eiwitten) in het brein door het glymfatische systeem (het lymfe-systeem van de hersenen) dat met name actief is gedurende de non-remslaap. De vermindering van de hoeveelheid en kwaliteit van de non-remslaap zal de hoeveelheid toxisch materiaal in de hersenen doen toenemen wat weer een belemmering vormt voor de non-remslaap. Zo is de vicieuze cirkel compleet…

Op basis van het bovenstaande kunnen we concluderen dat te weinig slaap gedurende het leven de kans op het ontstaan van de ziekte van Alzheimer vergroot. Andersom lijkt het ook op te gaan: door het verbeteren van de slaap kan het risico op het ontstaan van de ziekte van Alzheimer verminderd of vertraagd worden.
Natuurlijk is de ziekte van Alzheimer niet uitsluitend gecorreleerd aan de hoeveelheid en kwaliteit van de slaap. Maar het is zeker een leefstijlfactor die terdege meespeelt in het ontstaan en voortschrijden van de ziekte.

Slaapdeprivatie en het lichaam

Slaapdeprivatie en het risico op hart- en vaatziekten

Uit verschillende studies naar het verband tussen het aantal uren slaap per nacht en het risico op hart- en vaatziekten komt naar voren dat mensen die 6 uur of minder per nacht slapen een verhoogd risico hebben om te overlijden aan de gevolgen van hart- en vaatziekten ten opzichte van mensen die aan gemiddeld 7 of 8 uur slaap komen. Zelfs wanneer gecorrigeerd wordt voor andere variabelen zoals roken, lichaamsbeweging en gewicht. Naarmate we ouder worden, wordt deze correlatie tussen de hoeveelheid slaap en het risico op cardiovasculaire accidenten duidelijker.

Een belangrijke verklaring voor het verband tussen slaapdeprivatie en het risico op hart- en vaatziekten is de overactiviteit van het sympathisch zenuwstelsel. Zo lang de toestand van ontoereikende slaap duurt, blijft het lichaam in een voortdurende staat van paraatheid (fight-flightreactie) en zullen ook de cortisolspiegels blijvend verhoogd zijn. Een van de gevolgen van deze situatie is het stijgen van de bloeddruk. Voeg daarbij de afname van de hoeveelheid groeihormoon (het reparerende hormoon van het lichaam), waardoor de bloedvatwanden kwetsbaarder worden, en het mechanisme voor het ontstaan van atherosclerose is duidelijk.

Slaapdeprivatie en het metabolisme

Slaapdeprivatie geeft (door verhoging van het cortisol) een verhoging van de glucosespiegels, waardoor het lichaam meer insulineresistent wordt en het risico op diabetes type 2 wordt verhoogd.
Tevens is uit onderzoek gebleken dat mensen in gewicht toenemen naarmate ze minder uren slaap per nacht krijgen. Dit is onder andere te wijten aan een veranderde balans tussen de hormonen ghreline (het hongerhormoon) en leptine (het verzadigingshormoon), waardoor men meer gaat eten en snacken na een of meerdere nachten met weinig slaap.
Omgekeerd geldt het goede nieuws: wanneer we voldoende slapen is het makkelijker om een gezond gewicht te behouden.

Slaapdeprivatie en het immuunsysteem

Zelfs 1 korte nacht doet al een aanval op het immuunsysteem. In een studie bij gezonde mannen naar het effect van een enkele nacht met 4 uur slaap werd een 70% vermindering van de Natural Killer-cellen (van het aangeboren immuunsysteem) gezien. Deze NK-cellen spelen onder andere een belangrijke rol bij de afweer tegen kanker.
Ook van werken in ploegendienst is inmiddels bekend dat het een vermindering geeft van de immuniteit door verstoring van het circadiane ritme. Het gevolg is een verhoogd risico op het ontstaan van onder andere borst -en prostaatkanker. Men gaat er inmiddels van uit dat het werken in ploegendienst gezien kan worden als ‘carcinogeen’.

Het slapen van gemiddeld 6 uur of minder wordt in verband gebracht met een 40 procent verhoogd risico op het ontstaan van allerlei vormen van kanker, vergeleken met personen die gemiddeld 7 of 8 uur per nacht slapen.
Het oorzakelijke mechanisme van dit verband ligt behalve in het minder goed werkende immuunsysteem onder andere ook in de verhoogde symphatische tonus, met als gevolg chronische laaggradige ontstekingen.